20x20

In 1988 maakte Eric Sleichim een compositie voor saxofoonkwartet voor het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel, als luik van een project rond de vernieuwende impulsen van mei ’68. Dit éénmalige evenement bleek in feite het begin te zijn van BL!NDMAN, een verhaal dat zich nu over twintig jaar uitstrekt en een evolutie overspant van solo-performance over saxofoonkwartet, tot collectief van vijf kwartetten.
De inspiratie voor dat debuutstuk (Five Movements for Beuys) haalde Sleichim bij een performance van de kunstenaar Joseph Beuys “Wie man dem toten Hasen die Bilder erklärt”. Daarin zit een man met verguld hoofd en gesloten ogen verhalen te vertellen aan een dode haas die hij in zijn armen houdt. Voor Sleichim was deze visuele metafoor de sleutel om zijn instrument – de saxofoon – te exploreren: alle klankmogelijkheden en in het bijzonder de meest minuscule ‘bijgeluiden’ af te tasten, zoals een blinde dat zou doen met een voorwerp dat hij in zijn handen gestopt krijgt.
Toen hij vervolgens het saxofoonkwartet oprichtte dat toen nog gewoon ‘Blindman Kwartet’ heette, koos Eric Sleichim de metafoor van een blinde gids die de toeschouwers in een museum beschrijft wat ze zien als inspiratie en de titel van een door kunstenaar Marcel Duchamp opgericht tijdschrift als naam. De boodschap was duidelijk: dit was niet zomaar een saxofoonkwartet. Niet het repertoire voor die vier saxofoons interesseerde hem, maar wel radicaal de grenzen van de klank en van de performance aftasten. Ook al zijn er gaandeweg conventionelere hedendaagse en oude (Bach, renaissance-polyfonie, Buxtehude, Mozart) werken in het BL!NDMAN-repertoire opgenomen, toch is die basismissie onveranderd gebleven. Het experimentele, het conceptuele, het multi-disciplinaire, het theatrale, het aftasten van grenzen en het opzoeken van verrijkende creatieve ontmoetingen: het zijn allemaal zaken die tot op heden de kern vormen van de activiteiten van BL!NDMAN, zowel het moederschip (het oorspronkelijke saxofoonkwartet) als de satellieten (de vier ‘junior’ ensembles: saxofoonkwartet, percussiekwartet, vocaal kwartet en strijkkwartet). Twintig jaar BL!NDMAN vieren met een gewoon concert of met een voorspelbare ‘best of BL!NDMAN’-selectie, zou regelrecht ingaan tegen alles waar BL!NDMAN voor staat. Daarom biedt BL!NDMAN 20×20 een alternatief parcours dat teruggrijpt naar allerlei aspecten uit die twintig jaar, maar als een autonome voorstelling. Geen retrospectieve, maar een ‘geheugenlandschap’ waarin vertrouwde werken naast nieuwe elementen staan, waarbij het toch duidelijk is dat aan de horizon onontgonnen gebieden liggen te wachten om ontdekt te worden.

BL!NDMAN 20×20 is dus een belevenis, een performance, een theatraal en visueel spektakel en een sonore onderdompeling, eerder dan een conventioneel feestconcert. De bijdrage van kunstenaars Anouk De Clercq en Kris Verdonck die de visuele component van deze voorstelling voor hun rekening nemen, draagt daar in grote mate toe bij. Het hele concert is opgevat als één doorlopende performance waarbij allerlei composities elkaar opvolgen en overlappen (en er op één moment zelfs een opeenstapeling van maar liefst zeven verschillende composities is). Het geheel valt nog het best te vergelijken met een lang en mysterieus ritueel waarbij, in de woorden van Sleichim, de twintig muzikanten “als een tribale gemeenschap” samen hun handelingen uitvoeren. Deze aanpak laat ook toe dat de voorstelling in één grote spanningsboog wordt opgebouwd, zodat de (fragmenten van) bestaande composities in elkaar haken tot één overkoepelend geheel. Er wordt geput uit werken die al op het repertoire van één van de BL!NDMAN-kwartetten hebben gestaan maar evengoed uit volledig nieuwe ontdekkingen. Het geheugenlandschap dat daaruit opdoemt, biedt talrijke aspecten die in de ontwikkeling van BL!NDMAN belangrijk zijn geweest en het is aan de luisteraar om deze voorstelling te ondergaan en daarbij de eigen herinneringen aan BL!NDMAN te koppelen. Vier aspecten of categorieën verdienen hieronder wat extra aandacht, omdat ze zeer fundamenteel zijn voor het parcours dat BL!NDMAN heeft afgelegd: het belang van klank, van adem, van conceptualisme en de muzikaal-esthetische ‘roots’ van BL!NDMAN in het minimalisme.

Klank en verkenning van het instrument
De eerste vijf jaren van het ‘Blindman-kwartet’ zijn getekend door een ongebreidelde experimenteerdrift. In composities als Five Movements for Beuys, Lié/Délié en natuurlijk het magnum opus Poortenbos, keerde Eric Sleichim als het ware de saxofoon binnenstebuiten. Het trillen van een veertje, de percussieve impulsen van een klep die gesloten wordt of een tong die tegen het riet slaat: dat waren de elementen waarmee hij aan de slag ging. Via versterking werden zulke ‘kleine’ geluiden uitvergroot en opende BL!NDMAN een aantal nieuwe mogelijkheden voor de saxofoon. Die verkenning van het instrument paste natuurlijk in de twintigste-eeuwse experimentele traditie, waarbij talrijke componisten en uitvoerders op zoek gingen naar alternatieve speeltechnieken en waarbij uitvoerders ook verwacht werden om dingen te doen die niets met het ‘gewone’ bespelen van hun instrument te maken hadden (een tekst voorlezen, zingen, of papier verfrommelen bijvoorbeeld). Het meest hevige moment van de voorstelling verwijst naar dat verleden: letterlijk doordat drie vroegere composities van Sleichim (Poortenbos, Gestimmtzeit en Angel) er opduiken, maar ook andere werken, waaronder zeer symbolisch ook Pression van de grootmeester van de alternatieve speeltechnieken, Helmut Lachenmann. Die voegen zich samen tot één groot alternatief klankveld. Ook op andere plekken – bijvoorbeeld de twee fragmenten uit George Crumbs Black Angels – duiken die alternatieve speeltechnieken en uitbreiding van de speelmogelijkheden op allerlei wijzen terug op. Niet enkel de speeltechnieken, maar ook de ruimtelijkheid wordt daarbij maximaal benut: muzikanten die buiten de zaal spelen, elektronische surround sound en delay, enzovoort. Klank, tijd en ruimte zijn de primaire elementen waarmee muziek wordt gemaakt en BL!NDMAN benadert die op een heel fundamentele manier.

Adem en Ruis
De alternatieve benadering van de speeltechniek hangt nauw samen met de fascinatie voor ruisklanken. Ruis is voor veel hedendaagse componisten niet langer een ongewenst nevenproduct van het spelen, maar wordt een rijk geschakeerde klankmogelijkheid. De voorstelling begint met Ruisveld, een nieuw werk van Sleichim, waarin allerlei ruisklanken subtiel aanzwellen en daarna overgaan in de centrale ‘la’ van 440 Hz (de toon waarop een orkest stemt) wat het vertrekpunt is van Critical Band van James Tenney.
Er is de ruis van de strijkstok die over de snaren schuurt, de ruis van de versterkte kleppen van de saxofoons, de rijk geschakeerde ruis van de percussie en natuurlijk de ruisgeluiden van de elektronica (nog een element dat voor BL!NDMAN steeds belangrijk is geweest) – van ruis naar ‘noise’ is slechts een kleine stap. Ook verderop in de voorstelling duiken ruis-achtige composities op: Reichs Pendulum Music, Tenneys Never Having Writen a Note for Percussion, Musique de Tables van De Mey, of Wrights Nocturne for BJM.
Maar voor een saxofonist hangt ruis ook nauw samen met ademhaling: de lucht die door het mondstuk gaat, de subtiele grens tussen gewoon adem uitblazen en een toon op het instrument vormen. Het idee van adem en lucht is misschien wel het belangrijkste concept dat de avond als een rode draad meedraagt. De ballon die de zaal domineert, verbeeldt de massa lucht die op twintig jaar saxofoon spelen is uitgeblazen. De hele familie van saxofoons is ook aanwezig, van de minuscule sopranino, tot en met de imposante contrabassaxofoon.

Conceptualisme en performance
De geschiedenis van BL!NDMAN begon met een performance en in de daaropvolgende 20 jaar is dat performance-aspect steeds aanwezig gebleven. Dat heeft ook te maken met de achtergrond van BL!NDMAN in de dans- en theaterwereld. Via samenwerkingen met beeldende kunstenaars, door het betrekken van een theatrale component en natuurlijk door de keuze van hun specifieke muzikale repertoire, heeft BL!NDMAN nooit het etiket van een doorsnee saxofoonkwartet gekregen. Wanneer de vier ‘junior’ ensembles mee in de BL!NDMAN-familie werden opgenomen, was dat gegeven – hoe kan je als muzikant de stereotiepe concertformules openbreken? – één van de belangrijke uitgangspunten die het ‘oorspronkelijke’ kwartet vanuit hun ervaring aan deze jonge muzikanten wou doorgeven.
Veel heeft dit ook te maken met de ideeën van Duchamp en Beuys die bij de start van BL!NDMAN zo belangrijk waren voor Eric Sleichim. Het conceptualisme waar deze kunstenaars voor stonden, vond een weerspiegeling in de muzikale aanpak van BL!NDMAN. Ook dat is (net als het onderzoek naar alternatieve speeltechnieken) een aspect dat in de hedendaagse muziek een stevige traditie kent. Een groot aantal werken op dit programma toont dan ook diverse invullingen van conceptuele ideeën, wat onvermijdelijk steeds een wat aparte vorm van ‘performance’ met zich meebrengt. De systematiek waarmee Critical Band van James Tenney de overgang van één noot naar een interval maakt, de heen-en-weer zwaaiende microfoons van Steve Reichs Pendulum Music die, gedreven door toeval én de zwaartekracht onvoorspelbare ritmische combinaties voortbrengen, de tekst van Peter Handke die in de compositie van Mayke Nas op schoolborden wordt geschreven, Story van de conceptuele grootmeester John Cage (die persoonlijk bevriend was met Duchamp, trouwens), of het fragment uit A Man in a Room, Gambling van Gavin Bryars en Juan Muñoz.: allemaal wijken ze grondig af van de starre conventies van een klassiek concert.

Minimal
De wortels van BL!NDMAN (en van de compositorische stijl van Eric Sleichim, die daarmee fundamenteel verweven is) liggen in het ensemble Maximalist!, de groep samen met Thierry De Mey, Peter Vermeersch en Walter Hus, waar later naast BL!NDMAN zo diverse groepen als X-legged Sally en Ictus uit zijn gegroeid. Langs die weg was de minimal music van componisten als Steve Reich, Philip Glass of Louis Andriessen, die voor Maximalist! van groot belang waren, ook voor BL!NDMAN, zeker in de beginjaren, een belangrijk referentiepunt.
Belangrijk genoeg om er in deze voorstelling verschillende keren naar terug te grijpen. Musique de Tables van De Mey is een Maximalist!-werk dat hier (fragmentair en in veelvoud) onmogelijk kon ontbreken. Even vanzelfsprekend is de aanwezigheid van Reich, Terry Riley en zelfs James Tenney (die een wat atypische verwantschap met de minimal music had) en uiteraard is het een vroeg werk van Philip Glass (Similar Motion) dat in volle energieke gedrevenheid het culminatiepunt – maar niet helemaal het einde – van BL!NDMAN 20×20 is.
Maarten Beirens / februari 2008

pers

“In bekende composities brengt Sleichim een subtiele contextverschuiving aan, zoals een sax als basso continuo voor een solo van Henry Purcell. De playlist lijmt oud en nieuw op pakkende wijze aan elkaar. Aan de eindmeet van een stomend concert wacht een climax van Philip Glass, maar evengoed wordt een rustpunt gevonden in de polyfonie van Bach.” Véronique Rubens, De Standaard 11.02.08

“Their powerful 20th-anniversary concerts feature a continuous 90-minute performance that runs the gamut of virtuosic delicacy and precision to a _tour de force of plangent, electronically enhanced sound. Like music, Bl!ndman keep evolving. Idiosyncratic, playful, provocative, they’re never dull …”_ Paul Stump, The Bulletin 21.02.2008

• knack 30.01.08: ‘reculer pour mieux sauter’
• blog knack door peter vandeweerdt): ‘misschien is het tijd voor de vadermoord’
• Kwadratuur.be 01.02.08: aankondiging 20×20’
• de standaard 06.02.08: ‘het geheugen van blindman’
• brusselnieuws.be 06.02.08: ‘wij zijn een rockgroep’
• de standaard 11.02.08: ‘BL!NDMAN laat strijkers fluiten’

• flanders today 06.02.08: ‘bl!nd faith, this is not your parent’s sax quartet’
• the bulletin 21.02.08: ‘sax mania’

perscommuniqué

BL!NDMAN 20×20
20 jaar BL!NDMAN
een geheugenlandschap

Twintig jaar BL!NDMAN vieren met een gewoon concert of met een voorspelbare ‘best of BL!NDMAN’-selectie, zou regelrecht ingaan tegen alles waar BL!NDMAN voor staat. Toen hij het saxofoonkwartet oprichtte dat toen nog gewoon ‘Blindman Kwartet’ heette, koos Eric Sleichim de metafoor van een blinde gids die de toeschouwers in een museum beschrijft wat ze zien als inspiratie en de titel van een door kunstenaar Marcel Duchamp opgericht tijdschrift als naam. De boodschap was duidelijk: niet het repertoire voor die vier saxofoons interesseerde hem, maar wel radicaal de grenzen van de klank en van de performance aftasten.

Twintig jaar later is BL!NDMAN een collectief, waarbij jonge muzikanten (een saxofoonkwartet, een strijkkwartet, een vocaal kwartet en een percussiekwartet) onder de vleugels van het oorspronkelijke saxofoonkwartet zijn genomen. Maar de basismissie is niet veranderd. Repertoire, van de middeleeuwen tot hedendaagse werken, is binnengeslopen in de activiteiten van de BL!NDMAN-ensembles, maar steeds in een nieuwe context gepresenteerd waarbij performance, multidisciplinariteit, aftasten van grenzen en creatieve artistieke ontmoetingen centraal blijven staan.

BL!NDMAN 20×20 is daarom een belevenis, een performance, een theatraal en visueel spektakel en een sonore onderdompeling, eerder dan een conventioneel feestconcert. Adem (20 jaar lucht uitblazen is een indrukwekkend volume!), ruis, verkenning van de klank, elektronica, objets trouvés, muzikanten die de veilige beheersing van hun instrument durven verlaten, een bundeling van verschillende composities tot één theatrale ervaring en natuurlijk de saxofoon: het goudkleurige instrument waarmee dit allemaal begonnen is (en dat in alle zeven gedaanten van contrabas- tot sopraninosax aanwezig is), het zijn vertrouwde kenmerken die deze voorstelling met het hele parcours van BL!NDMAN gemeen heeft en daarom als representatief voor een jubileum kunnen dienen.
Vertrekkende vanuit 20 jaar adem werkten de beeldende kunstenaars Kris Verdonck en Anouk De Clercq samen een symbolisch scènebeeld uit voor het 20×20 concept. De bijdrage van Jan Fabre uit zich in een eenmalige performance samen met Eric Sleichim “white noise, white smoke”, die op vrijdagavond 22 februari in deSingel te zien zal zijn.

Al is BL!NDMAN 20×20 geen retrospectieve, het biedt wel flarden van muziekstukken die uit het Blindman-repertoire komen, maar die met nieuwe werken worden gecombineerd en samen een caleidoscopisch geheel vormen, dat volgens een heel eigen spanningsboog zich als een grote ademtocht ontvouwt. Uit de ruis van het begin tekent zich een geheugenlandschap af, waarin vertrouwde en nieuwe klanken zich bundelen en de hele ruimte vullen, gedragen door de adem, maar ook gesteund door het conceptuele, het verrassende, het onderzoekende dat BL!NDMAN met Duchamp en Beuys verbindt: allemaal verschillende invullingen van de basisgedachte die na 20jaar nog steeds doorleeft. Zoals de woorden van Ludwig Wittgenstein (die hier op muziek van Steve Reich zullen klinken): «How small a thought it takes to fill a whole life.»